Στον διάλογο “Μένων” ο Σωκράτης πραγματευόμενος την αρετή συν τοις άλλοις εκφέρει την πεποίθηση ότι η μάθηση είναι ανάμνηση των πάλαι ποτέ εγνωσμένων της ψυχής, μιας και αυτή, καθώς είναι αθάνατη και πολλάκις ξαναγεννιέται, γνωρίζει τα πάντα, δεσμευόμενη όμως στο σώμα κατά την “εδώ” γένεση ξεχνά.
Γι’ αυτό και δεν είναι καθόλου παράξενο και περί αρετής και περί των άλλων να μπορεί αυτή να θυμηθεί αυτά που πρωτύτερα γνώριζε. Διότι καθώς όλα στη φύση είναι συγγενή και όλα τα έχει μάθει η ψυχή, τίποτε δεν εμποδίζει κάποιον από το να ανακαλύψει ο ίδιος όλα τα υπόλοιπα, μολονότι θυμήθηκε ένα μόνο πράγμα, φθάνει μόνο να έχει θάρρος και να μην κουράζεται να ερευνά· διότι η μάθηση και η ζήτηση είναι καθ’ ολοκληρίαν ανάμνηση.
Προς απόδειξη δε τούτου, ο Σωκράτης ζητά από τον Μένωνα να του παραχωρήσει έναν δούλο του, εντελώς αμόρφωτο, ο οποίος όμως να μιλά ελληνικά. Έτσι ο δούλος κατάφερε, με τις ερωτήσεις του Σωκράτη, να λύσει το πρόβλημα του διπλασιασμού του τετραγώνου, την κατασκευή δηλαδή ενός τετραγώνου με εμβαδόν διπλάσιο από το εμβαδόν ενός δοσμένου τετραγώνου.
Αφήνοντας όμως κατά μέρος το ζήτημα της αθανασίας της ψυχής και του τρόπου που αυτή ξεχνά κατά την “εδώ” της κατοίκηση (το θέμα μας εδώ δεν είναι αν η ψυχή είναι θνητή ή αθάνατη, αλλά αν η μάθηση είναι ανάμνηση ή όχι), θα μπορούσε κανείς να εγείρει σοβαρές ενστάσεις ως προς την ίδια τη θέση του Σωκράτη, ότι δηλαδή η μάθηση είναι ανάμνηση, καθώς πολλά είναι τα παράδοξα που ακολουθούν τη θέση αυτή.
Κατά πρώτον, πώς είναι δυνατόν η ψυχή να γνωρίζει τα πάντα, αφού εκ φύσεως ορισμένα πράγματα είναι μη επιστητά, όπως το άπειρον· διότι αυτό που δεν έχει πέρας και ουδέποτε καταλήγει, ουδόλως και μπορεί να γίνει γνωστό. Έπειτα, ανάμνηση έχουμε μόνο για τα παρελθόντα και όχι για τα παρόντα ή τα μέλλοντα, αφού για αυτά δεν γίνεται μνήμη (μνήμη γίνεται μόνο για τα παρελθόντα), αλλά για τα μεν παρόντα έχουμε αίσθηση, για τα δε μέλλοντα ελπίδα. Αντιθέτως μάθηση έχουμε για τα παρόντα ή τα μέλλοντα· διότι της μελλοντικής ηλιακής εκλείψεως η μάθηση υπάρχει.
Ακόμη, αν η μάθηση είναι ανάμνηση, θα πρέπει και η αμάθεια να είναι μία αμνησία. Όμως η μεν αμνησία είναι στέρηση της μνήμης ή δυσκολία αυτής, η δε αμάθεια έλλειψη γνώσεως. Και για να στερηθεί κανείς κάτι, πρέπει πρώτα να το κατέχει, είναι όμως δυνατόν να υπάρχει έλλειψη τινός δίχως απαραίτητη προηγούμενη κτήση του. Αλλά και το έμαθα αριθμητική να σημαίνει θυμήθηκα αριθμητική και όποιος δεν είναι αριθμομνήμων να μην μπορεί να μάθει αριθμητική, και όλα εκείνα τα παράδοξα που ακολουθούν τον αρχικό λόγο.
Ανάμνηση
Ακόμη, στην μεν ανάμνηση η αιτία και η αρχή της κινήσεως βρίσκεται σε μας, καθώς αυτή δεν είναι τίποτε άλλο παρά ανάκληση της μνήμης εξ εναπομείναντος πάλαι εγνωσμένου και εντυπωμένου εις τη μνήμη μέρους του απολεσθέντος και ανακληθέντος δια της αναμνήσεως, ενώ στη μάθηση έξωθεν ημών και στο διδάσκον ημάς, καθώς αυτή είναι μεταβολή εις γνώσιν υπό του διδάσκοντος ημάς. Γι’ αυτό και ο δούλος του Μένωνος μάλλον μαθαίνοντας και διδασκόμενος από τον Σωκράτη έλυσε το πρόβλημα παρά ενθυμούμενος και γνωρίζοντας εκ των προτέρων. Διότι αν δεν ήταν ο Σωκράτης να τον καθοδηγήσει, αν όχι αδύνατον, πάρα πολύ δύσκολα θα κατέληγε μόνος του στο ίδιο αποτέλεσμα· θα έπρεπε όμως, αν η αιτία ήταν σ’ αυτόν και όχι στον Σωκράτη.
Η ανάμνηση είναι ζήτηση
Δεν είναι λοιπόν η μάθηση και η ζήτηση ανάμνηση, αλλά μάλλον η ανάμνηση είναι ζήτηση και κάτι σαν συλλογισμός. Διότι όπως στον συλλογισμό δοθέντος δύο ή περισσοτέρων αρχών ζητούμε τον μέσο ή τους μέσους όρους, που θα μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα, έτσι και στην ανάμνηση δοθέντος του εναπομείναντος στη μνήμη λαμβάνουμε τούτο ως αρχή στη ζήτησή μας προκειμένου να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας το υπόλοιπο απολεσθέν μέρος, όπως ακριβώς κάνουμε όταν έχουμε ξεχάσει ένα όνομα και προσπαθούμε να το ξαναθυμηθούμε, και λέμε: Αλεξόπ… Αλεξανδρά… Αλεξανδρόπουλος!
Σύνταξη κειμένου: Κότσαλης Γεώργιος
