Λέμε λοιπόν ότι ένα από τα γένη των όντων (δέκα κατηγορίες) είναι η ουσία. Αυτή δε (ως απλή) διαιρείται σε δύο μέρη: το μεν ως ύλη, αυτό δηλ. που αυθύπαρκτο δεν είναι ένα τάδε πράγμα (διότι στερείται του είδους), το δε ως μορφή και είδος, σύμφωνα με την οποία ένα πράγμα, από τη στιγμή που τη λαμβάνει, λέγεται ότι είναι το τάδε πράγμα, και κατά τρίτο λόγο (ως σύνθετη) το εκ τούτων (δηλ. το συναμφότερον, το εκ του είδους και της ύλης).
Είναι δε η μεν ύλη δύναμη, το δε είδος εντελέχεια (τελειότης και ολοκλήρωσις), και τούτο διττώς: το μεν όπως η επιστήμη (δηλ. ως έξις), το δε όπως η θεωρία (δηλ. ως εκ της έξεως ενέργεια). Φαίνονται δε να είναι ουσίες ως επί το πλείστον τα σώματα, και από τούτα τα φυσικά· διότι αυτά είναι αρχές των άλλων (δηλ. των τεχνητών και των μαθηματικών σωμάτων).
Από τα φυσικά σώματα άλλα έχουν ζωή και άλλα όχι· ζωή λέμε το να τρέφεται και να αυξάνεται και να φθίνει δια του εαυτού του. Ώστε κάθε φυσικό σώμα που μετέχει της ζωής θα είναι ουσία, ουσία όμως έτσι, ως σύνθετη.
Επειδή λοιπόν υπάρχει και σώμα τέτοιο, που έχει δηλαδή ζωή, δεν θα είναι ψυχή το σώμα· διότι το σώμα δεν είναι από εκείνα που λέγονται (κατηγορούνται) κατά ενός υποκειμένου, αλλά μάλλον ως υποκείμενο είναι και ύλη. Είναι άρα αναγκαίο η ψυχή να είναι ουσία ως είδος σώματος φυσικού που έχει δυνάμει ζωή. Η δε ουσία είναι εντελέχεια. Τέτοιου άρα σώματος εντελέχεια.
Εντελέχεια
Αυτή δε (η εντελέχεια) λέγεται με δύο τρόπους: η μεν όπως η επιστήμη (ως έξις), η δε όπως η θεωρία (ως ενέργεια). Είναι φανερό λοιπόν ότι όπως η επιστήμη· διότι στην ύπαρξη της ψυχής και ύπνος και εγρήγορση υπάρχει, και αντιστοιχεί η μεν εγρήγορση στη θεωρία, ο δε ύπνος στο να έχει (τη γνώση) και να μην ενεργεί· πρωτύτερη δε στη γένεση, αναφορικά με το ίδιο πράγμα, είναι η επιστήμη.
Η ψυχή
Γι’ αυτό η ψυχή είναι εντελέχεια η πρώτη (πρώτη, διότι όπως η επιστήμη) σώματος φυσικού δυνάμει ζωή έχοντος. Τέτοιο είναι, ό,τι τυχόν οργανικό. Όργανα είναι και τα μέρη των φυτών, αλλά παντελώς απλά, π.χ. το φύλλο είναι σκέπασμα του περικαρπίου, το περικάρπιο του καρπού. Οι δε ρίζες αναλογούν στο στόμα· αφού και τα δύο έλκουν την τροφή.
Αν λοιπόν πρέπει να πούμε κάτι κοινό για κάθε ψυχή, θα είναι ότι είναι εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού οργανικού. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να ζητάμε αν η ψυχή και το σώμα είναι ένα (διότι εκ φύσεως το σώμα είναι φτιαγμένο να δέχεται τη ψυχή), όπως ακριβώς ούτε αν το κερί και το σχήμα του είναι ένα, ούτε γενικώς αν η ύλη του εκάστοτε πράγματος και αυτό στο οποίο αναφέρεται η ύλη (το είδος)· διότι καθώς το ένα (η ενότητα) και το είναι (η ύπαρξη) λέγονται με πολλούς τρόπους, ως κύρια έννοια έχουν την εντελέχεια.
Βιβλιογραφία: Αριστοτέλους Περί ψυχής
Μετάφραση – επιμέλεια κειμένου: Κότσαλης Γεώργιος
