Μερικές φορές ένας χρηστός λόγος είναι προτιμότερος κι από χρυσάφι, και εκείνος που λέει ότι η φιλοσοφία δεν μπορεί να δώσει λύση στα καθημερινά μας προβλήματα μάλλον δεν γνωρίζει πώς να τη χρησιμοποιήσει και όχι πως το πιστεύει.
Οι μεν τόποι είναι αρχές επιχειρήματος, το δε επιχείρημα διαλεκτικός συλλογισμός· διαλεκτικός δι’ ενδόξων. Επειδή δε παν πρόβλημα διαλεκτικό ή προς αίρεση και φυγή, ή προς γνώση και αλήθεια, ή αυτό καθεαυτό ή ως σύνεργο προς ένα άλλο της αυτής φύσεως με αυτά πρόβλημα (είναι δε τέτοια, δηλ. ως σύνεργα, τα λογικά), πρώτα θα πρέπει να διακρίνουμε τι είδους πρόβλημα έχουμε να αντιμετωπίσουμε, έπειτα να σκεφτούμε τους τόπους απ’ όπου θα επιχειρήσουμε.
Παρατηρώντας δε τη φύση του προβλήματος μάλλον θα λέγαμε ότι ανήκει στα προς αίρεση και φυγή παρά στα προς γνώση και αλήθεια, πολύ δε λιγότερο στα συνεργούντα προς ένα άλλο της αυτής φύσεως με αυτά πρόβλημα. Διότι ούτε ψάχνουμε αν το σύμπαν είναι άπειρο ή όχι, ή η ψυχή αθάνατη, ούτε αν τα αντικείμενα αντίκεινται τετραχώς, αλλά μάλλον αν τούτο που θα επιλέξουμε θα μας ωφελήσει ή θα μας βλάψει. Γι’ αυτό και θα λέγαμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ηθικό πρόβλημα (τέτοια είναι τα προς αίρεση ή φυγή) και τρόπον τινά με ένα ηθικό δίλημμα.
Το αιρετό
Επειδή δε το αιρετό πολλαχώς λέγεται (αιρετό και το καλό και το ηδύ και το συμφέρον, και πάλι και αυτά πολλαχώς λέγονται, αφού καλό και το έντιμο και το δίκαιο και το ηδύ), ανάγοντας αυτά στο δίλλημά μας και μετατρέποντας προς αυτά την ερώτηση, π.χ. είναι καλό να φύγω ή να μείνω; είναι έντιμο να φύγω ή να μείνω; είναι δίκαιο να φύγω ή να μείνω; είναι ευχάριστο να φύγω ή να μείνω; είναι συμφέρον να φύγω ή να μείνω, και πάλι, είναι καλύτερο να φύγω ή να μείνω; είναι εντιμότερο να φύγω ή να μείνω; είναι δικαιότερο να φύγω ή να μείνω; είναι πιο ευχάριστο να φύγω ή να μείνω; είναι πιο συμφέρον να φύγω ή να μείνω;, θα μπορούσαμε θέτοντας τούτα τα ερωτήματα και δίνοντας απάντηση σ’ αυτά, αν όχι να βρούμε, να συμβάλουμε στη λύση του προβλήματός μας. Ουδέν δε κωλύει οι απαντήσεις να είναι ανάμικτες. Διότι τίποτα δεν εμποδίζει αυτό που είναι καλό να μην είναι συμφέρον ή αυτό που είναι άδικο να είναι.
Οι τόποι
Οι δε τόποι απ’ όπου μπορούμε να επιχειρήσουμε είναι οι τόποι από του “ποιο από τα δύο είναι αιρετότερο ή βέλτιο”. Διότι οι ίδιοι ακριβώς τόποι είναι χρήσιμοι και προς το να δείξουμε ότι ένα πράγμα είναι αιρετό ή φευκτό, αρκεί να αφαιρέσουμε την υπεροχή προς το άλλο. Διότι αν το τιμιότερο και αιρετότερο, και το τίμιο αιρετό, και αν το δικαιότερο αιρετότερο, και το δίκαιο αιρετό.
Επειδή δε δεν έχει νόημα να παραθέσουμε όλους αυτούς τους τόπους αλλά μάλλον τους προς ημάς χρήσιμους, θα επιλέξουμε τους χρησιμότερους εξ αυτών. Εκείνο δε που έχουμε να κάνουμε είναι να μεταφέρουμε τον τόπο στο πρόβλημά μας. Έτσι, αν για παράδειγμα ο τόπος λέει ότι όταν δύο πράγματα είναι παραπλήσια και δεν μπορούμε να διακρίνουμε καμία υπεροχή του ενός προς το άλλο, τότε να τα διακρίνουμε από τα επακόλουθά τους. Διότι σ’ αυτό που έπεται μεγαλύτερο αγαθό, τούτο είναι προτιμότερο. Εάν δε τα επακόλουθα είναι κακά, σ’ αυτό που ακολουθεί το λιγότερο κακό, τούτο προτιμότερο.
Εμείς δε θα πρέπει μεταφέροντας τον τόπο στο πρόβλημά μας να εξετάσουμε τα επακόλουθα σε μια ενδεχόμενη φυγή ή αντίστοιχα σε μια ενδεχόμενη παραμονή αν είναι αγαθά ή κακά, ποιο ακολουθεί σε τι και πώς τούτο. Π.χ. αν φύγω, έπεται το τάδε ή το δείνα, και τούτο είναι καλύτερο του τάδε, που θα ακολουθούσε αν θα έμενα, ή λιγότερο κακό του δείνα.
Άλλος τόπος, το μείζον αγαθό και το έλασσον κακό είναι προτιμότερο του μείζονος κακού και του ελάσσονος αγαθού. Π.χ. είναι προτιμότερο να βγάζεις λίγα χρήματα δίχως άγχος παρά πολλά με πολύ.
Άλλος, αυτό που θα προτιμούσε ο φρόνιμος ή ο αγαθός ανήρ ή οι περισσότεροι ή όλοι είναι προτιμότερο.
Άλλος, τα περισσότερα αγαθά είναι προτιμότερα των λιγότερων αγαθών ή, αν είναι τιμιότερα, τα λιγότερα των περισσοτέρων. Π.χ. αν στη φυγή έπεται το τάδε, το δείνα, το άλλο, ενώ στην παραμονή το τάδε και το δείνα, η φυγή προτιμότερη, αν όμως το τάδε και το δείνα είναι τιμιότερα, αν και λιγότερα, η παραμονή. Ουδέν δε κωλύει ορισμένα αγαθά μετά τινών μη αγαθών να είναι προτιμότερα από περισσότερα αγαθά. Π.χ. η ευδαιμονία και κάτι άλλο που δεν είναι αγαθό είναι προτιμότερη του πλούτου και της ηδονής.
Και τα ίδια αγαθά μετά ηδονής είναι προτιμότερα παρά άνευ αυτής. Π.χ. η φυγή μετά ηδονής προτιμότερη παρά άνευ αυτής. Ή πάλι η παραμονή μετά ηδονής προτιμότερη παρά άνευ αυτής.
Και τα ίδια μετά αλυπίας προτιμότερα παρά μετά λύπης. Π.χ. η φυγή μετά αλυπίας προτιμότερη παρά μετά λύπης. Και πάλι η παραμονή μετά αλυπίας προτιμότερη παρά μετά λύπης.
Ακόμη, εκ της προσθέσεως, αν δηλαδή στο ίδιο πράγμα καθένα διαδοχικά προστιθέμενο ποιεί το όλο προτιμότερο. Π.χ. αν σε μία σχέση ή σε κάτι άλλο προστιθέμενη πρώτα η φυγή και μετά η παραμονή ποιούσε το μεν του δε προτιμότερο, τότε αναλόγως του αποτελέσματος θα ήταν προτιμότερη η φυγή της παραμονής ή τανάπαλιν.
Πάλι, το του βελτίονος ένεκα προτιμότερο. Π.χ. προτιμότερη η παραμονή ένεκα αρετής παρά ηδονής. Ομοίως δε και επί των φευκτών. Π.χ. φευκτότερη η φυγή ένεκα κακίας παρά λύπης.
Και το δυσκολότερο προτιμότερο, π.χ. το να μάχεσαι του να φυγομαχείς.
Τέλος, αν στα πρώτα ερωτήματα (εκεί που διαιρέσαμε το αιρετό) τα περισσότερα εξ αυτών είναι υπέρ της φυγής, τότε προτιμότερη, αν όχι, τότε η παραμονή.
Αυτοί λοιπόν είναι οι τόποι απ’ όπου θα επιχειρήσουμε, η δε επιλογή καθαρά δική μας.
Σύνταξη κειμένου: Κότσαλης Γεώργιος
